«بهج الصباغة فی شرح نهج البلاغة»؛ از کثرت منابع مشهود تا نوآوری علامه شوشتری

علامه شیخ محمدتقی شیخ شوشتری در سال ۱۳۲۰ق (۱۲۸۱ ش) در نجف اشرف متولد شدند. در سال ۱۳۱۴شمسی به علت مخالفت با کشف حجاب به عتبات مهاجرت کرد و در حوزه‌های علمیه نجف و کربلا به کسب علوم و معارف اسلامی پرداخت. در عتبات با مرحوم شیخ آقا بزرگ تهرانی انس و همکاری علمی داشت و در سال ۱۳۲۱ هجری شمسی پس از سقوط رضاشاه به ایران بازگشت و در شوشتر ساکن شد. این عالم دینی در این شهر علاوه بر تدریس علوم اسلامی و ارشاد مردم، به تحقیقات و تتّبعات خود ادامه داد. مقدمات و سطح را نزد اساتیدی، چون مرحوم سیدحسین نوری، سید محمدعلی امام و سید علی‌اصغر حکیم گذراند. پس از آن با استفاده از کلاس استادانی، چون آیت‌الله محمدتقی شیخ‌الاسلام و آیت‌الله سیدمهدی آل‌طیب و پدر خود، به درجه اجتهاد رسید. قاموس‌الرجال، النجعه، بهج‌الصباغه (شرح نهج‌البلاغه)، الأخبار الدخیله،  اربعین حدیث، آیات بیّنات، قضاء امیرالمؤمنین،  تحقیقی پیرامون دعای ندبه، مقدمه بر توحید مفضّل، تواریخ النبی(ص) و ... از جمله تألیفات علامه شیخ شوشتری هستند. آنچه می خوانید گفت‌وگویی است با آیت‌الله سیدجمال‌الدین دین‌پرور، رئیس بنیاد بین‌المللی نهج‌البلاغه درباره خصوصیات اخلاقی و مشخصه‌های بارز علمی علامه شیخ محمدتقی شیخ شوشتری.

***

* درباره جایگاه علمی و تألیفات علامه شیخ شوشتری اشاره‌ای بفرمایید.
** در خصوص جایگاه علمی علامه شیخ محمدتقی شوشتری، نکته‌ای که به خوبی مشهود بوده این است که ایشان به صورت تخصصی تألیفاتی داشته‌اند. ایشان مشخصه بارزی داشتند و آن اینکه فردی خودجوش بودند و کمتر از حضور اساتید به منظور فراگیری علوم و مطالب بهره‌مند می‌شدند. بدون استاد اقدام به فراگیری علوم می‌کردند. فراگیری علم این شخصیت عالی‌قدر با کاوش و تحقیق همراه بوده است. مطالعه و تحقیق علامه شیخ شوشتری نیز منجر به شکوفایی و زایایی می‌شد و به خوبی مشهود است. همچنین علامه شیخ محمدتقی شیخ شوشتری از وسعت اطلاعات علمی برخوردار بودند و از منابع متعدد مطلع بودند.
به این نکته می‌توان اشاره کرد در روزگار علامه که وسایل ارتباط جمعی به این شیوه و شکل نبود، شاهد بودیم که ایشان اطلاعات زیادی داشتند و از مطالب متعدد علمی برخوردار بودند. هنگامی که اقدام به چاپ کتاب «بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه» کردیم، مشاهده کردیم علامه در جلد اول به ۵۰ منبع دسترسی داشته و استفاده کرده است. این ۵۰ کتاب از جمله منابعی بودند که زیاد در دسترس نبودند. خیلی عجیب است که ایشان دسترسی به منابع داشتند و این گونه از کتب و منابع استفاده می‌کردند.
* ویژگی‌های علمی کتاب «بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه» چیست؟
** در خصوص این کتاب باید گفت کتاب تنها شرح موضوعی است كه در قالب ۶۰ موضوع تقسیم و شرح شده است. مثلاً علامه شیخ شوشتری همه مطالب مرتبط با توحید را در یک فصل و به صورت جداگانه گردآوری کرده است. یک نکته مهم دیگر اینکه علامه همه منابع مرتبط با موضوعات که در این کتاب مورد استفاده قرار گرفته است را نیز مدنظر قرار داده است. می‌توان گفت تا قبل از اینکه علامه شیخ شوشتری اقدام به تألیف این کتاب کنند، چنین کتابی تألیف نشده نبود. اقدام شیخ شوشتری یک نوآوری بود و نشان‌دهنده اشراف و تخصصی است که علامه در خصوص مطالب داشته است.
علامه شیخ شوشتری همچنین نظرات علمی شروح دیگر نهج‌البلاغه که دچار ضعف و يا اشکال بوده را اشاره کرده است. این اشاره نیز با کمال صداقت و صراحت بوده است. علامه شیخ شوشتری اختلاف نسخی که در نهج‌البلاغه بوده را اشاره کرده و مدنظر قرار داده‌اند. ایشان گفته‌اند که کدام مطلب صحیح است و کدام ناصحیح که شاهد اين اصلاحات در شرح علامه هستيم.
* علامه شوشتری چه ابتکاراتی در کتاب «بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه» داشته‌‌اند؟
** درباره ابتکارات علامه می‌توان گفت مراجعه‌کننده آثار علامه به راحتی می‌تواند به آن دسترسی داشته باشد و از يك موضوع خاص، می‌تواند به منابع متعددی مراجعه كند. گرچه از منابع متعددی استفاده کرده است ولی از ابتکارات و نوآوری‌های علامه شیخ اینکه که استفاده از تألیفات شیخ به راحتی است.
* اهمیت تألیف کتاب «بهج‌الصباغه فی شرح نهج‌البلاغه» را چگونه ارزیابی می‌کنید.
** از مهمترین نکات قابل توجه و تأمل تألیف این کتاب، کثرت منابع مشهود است. وقتی که ایشان اقدام به تألیف کتاب کرده‌اند، با توجه به همه مشکلات موجود، به اهمیت کار واقف بودند و از منابع متعدد و آن هم دست اول بهره‌مند می‌شدند و استفاده می‌كردند. نکته دیگری که این کتاب را در جایگاه علمی و اهمیت قرار داده اینکه نظرات تحقیقی علامه در این کتاب است که ایشان در این کتاب به عنوان محقق فعالیت کرده‌اند.
* علامه شیخ شوشتری تمایل داشتند بیشترین وقت خود را به تحقیق بپردازند، این مهم نشئت گرفته از چیست؟
** این نکته‌‌ای است که وقتی یکبار در منزل ایشان حضور یافتم مشاهده کردم. برخلاف اینکه حال مساعد جسمی نداشتند ولی به محض اینکه از خواب بیدار می‌شدند بلافاصله کتاب را باز کردند و شروع به تحقیق و مطالعه کردند. تعجب کردم که ایشان با این حال نامناسب و ضعف و فرسودگی، حتی یک لحظه از وقت خود را به بطالت نگذراندند. تمایل ایشان به اين مهم به نظرم احساس مسئولیتی بود که داشتند.
کثرت منابع و مطالب و نظرات پخته علمی از اولویت و اهمیت خاصی برخوردار است. در جامعه تعداد محدود و انگشت‌شماری هستند که به این شیوه علمی تحقیق می‌کنند و اینکه يا منابع را بشناسند و يا از آن استفاده می‌کنند. باید اذعان کرد علامه به این مهم واقف بودند که دارای سرمایه‌ای بودند که باید از آن برای بهره‌مندی عموم استفاده می‌کردند. مانند انبار كالايي است كه در اختيار عموم قرار مي دادند. علامه شیخ محمد تقی شیخ شوشتری، شخصیتی خستگی‌ناپذیر بودند و به دنبال این بودند که علم خود را در اختیار مردم قرار دهند. استعداد و توانایی و دسترسی به منابع علامه، مشخصه بارز ایشان بود.